Gekke Breivik en het Kwaad

Anders Breivik is ontoerekeningsvatbaar verklaard door zijn psychiaters. Psychiaters zijn artsen die zich jarenlang verdiept hebben in geestesziekten. Ik heb dat niet gedaan, bovendien ken ik Breivik niet, behalve uit de kranten, dus wie ben ik om hun oordeel te betwisten?

Toch geloof ik er geen zak van.

Het komt ons mooi uit, zo’n diagnose, te mooi, want wij weten ons sinds de dood van God geen raad met het Kwaad. Daarom hebben wij het Kwaad netjes ondergebracht in het domein van de Gekken. Wie 77 jonge landgenoten neermaait na jarenlange voorbereiding wordt achteraf krankzinnig verklaard. Vooraf was helaas niet mogelijk. Wij gedogen de gekken onder ons en accepteren dat het af en toe gruwelijk misgaat – wat moeten we anders? – maar wij houden niet voor mogelijk dat het kwaad ons ook in zijn greep kan krijgen. Sterker nog, dat wij er voor kunnen kiezen, evengoed als Breivik. Dat idee zou ons radeloos maken. Het Kwaad als keuzemogelijkheid is allang afgeserveerd. Ten onrechte.

Kijk mij, ik ben geen slechte man. Ik doe mijn plicht, hoewel ik moeite heb met discipline. Toch ga ik naar mijn werk, ook als ik mij niet lekker voel, of uitgeput ben. Ik sla nooit iemand, ik ben aardig tegen iedereen en omdat ik niemand wil teleurstellen loop ik soms op eieren. Ik ben soms te grof in de mond, en heb daar altijd spijt van. Als kind speelde ik zoet in mijn eentje, en was erg verlegen. Als er visite kwam kroop ik achter de bank en bleef daar urenlang zitten. Liever stond ik mijn speelgoed af dan dat ik in een conflict verzeild raakte. Eigenlijk is dat nog steeds zo. Af en toe rijd ik te hard. Ik voel mij daar nooit echt schuldig over. Schuldig voel ik mij wel als ik mijn plicht verzaak, en schaamte is mijn levensgezel. Ik ben soms jaloers. Ik werk hard. Ik heb te weinig zelfvertrouwen. Ik ben een doorzetter, als kost het me veel moeite. Ik ben dienstbaar, zeer dienstbaar. Ik kan diep ontroerd zijn als een kind, een leerling, een mens blijk geeft van talent of goedheid. Met mij is niet veel mis, nietwaar?

Maar als ik een schietwapen in mijn handen zou hebben, en ik zou in een winkelcentrum het vuur openen, twee Sinterklazen en veertien Pieten omleggen, dan ben ik ineens gek.

'Ja, knettergek,' denkt u, 'maar jij doet dat niet.' O nee? O nee? Oké, massamoord is niets voor mij – ik heb een zwakke maag - maar een lekkere dubbele moord zoals in Dostojevski's Misdaaf en Straf zou toch tot de mogelijkheden kunnen behoren. Waarom niet? Ik moet het Kwaad, net als u, op afstand houden, misschien niet dagelijks, maar vaak genoeg om mij diep te verontrusten. Mijn keuze het Kwade niet te doen lijkt niet eens ingegeven door mijn goede inborst, maar door wetten en praktische bezwaren. Ik heb immers geen effectieve moordwapens voorhanden, en ik zou niet graag van mijn gezin gescheiden worden.

Het kwaad is banaal en heeft iets raadselachtigs, zo concludeerde filosofe Hannah Arendt tijdens het Eichmann-proces. Iedereen kan erdoor betoverd worden. Begrip van het Kwaad stond centraal in haar boek over dit proces. Breivik krijgt mogelijk niet eens een proces. Gekken hoeven geen proces. Die zetten we twintig jaar in een gesticht, en die gaan we daar dan genezen. En wij, brave burgers, kunnen na op gepaste wijze blijk te hebben gegeven van onze afschuw rustig verder dwalen, en schaven aan het beeld dat wij van onszelf gemaakt hebben: dat wij weldenkend, constructief en redelijk zijn, een beetje drammerig en geldzuchtig bij tijden, maar ten diepste geneigd tot het goede. Slaap zacht.